گزارش نشست علمی «خاندان سید علی تاجر بیرمی»

نشست علمی «نقش خاندان سید علی تاجر بیرمی در تحولات ایالت فارس در دوره قاجار»، با سخنرانی دکتر سید احمد عسکری و دکتر وحید کارگر جهرمی در ۲۹ آبان ماه ۱۴۰۰ برگزار شد. در ادامه گزارش خبری این نشست تخصصی از نظر علاقه‌مندان می‌گذرد:

مقدمه

این نشست علمی به معرفی تاریخی خاندان حاج سید علی تاجر بیرمی ملقب به وکیل الرعایا، به عنوان یکی از خاندان های دینی – تجاری بانفوذ در ساختار قدرت سیاسی – اجتماعی ایالت فارس در دوره قاجار می پردازد. این طبقه از رجال و خاندان اسلامی طی چندین نسل برخوردار از جایگاه اجتماعی و مناصبی همانند وکیل الرعایایی، ناظم التجاری و ریاست انجمن تجارت در فارس بوده اند و در اسناد تاریخی با عناوینی هم‌چون اشرف الحاج و وکیل الرعایا خطاب قرار گرفته اند.

حاج سید علی تاجر بیرمی شناخته شده ترین شخصیت تاریخی این خاندان‌های اسلامی در ایالت فارس دوره قاجار است که از آنها اسناد سیاسی، تجاری، اجتماعی و شرعی ارزشمندی برجا مانده است. بخشی از این اسناد در دو کتاب تاریخی توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی و مجمع ذخایر اسلامی منتشر شده و چندین مقاله علمی نیز از این خاندان دینی تا کنون در مجلات تخصصی و دانشگاهی منتشر شده است. همچنین موزه اسناد تاریخی آنها در شهر بیرم لارستان (زادگاه آنان) با حضور دکتر اشرف بروجردی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی در بهمن ماه ۱۳۹۹ افتتاح شد و موزه اسناد آنها با عنوان «گنجینه اسناد وکیل الرعایای بیرمی» در شیراز نیز در شُرف راه اندازی است.

اسناد تاریخی این خاندان اسلامی، بخشی از تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن دوران را بازگو می کند و هم اکنون این اسناد در دسته حقوق و مالیاتی، احکام و اسناد سیاسی، صورت های مالی و قراردادهای تجاری، اسناد مالکیت و زمین داری، توصیه نامه ها و سفارش نامه ها، استفتائات و اسناد مبارزاتی و شرعی و… در دسترس عموم قرار گرفته است.

این سادات تاجر با طبقات مختلف اجتماعی از دربار ایالت فارس تا علمای تراز اول فارس در ارتباط نزدیک بودند و از سویی به دلیل فعالیت در بازار شیراز، لارستان، جهرم، بوشهر و مراودات با هندوستان و کشورهای عربی کرانه خلیج فارس از تحولات سیاسی و اقتصادی زمانه خود باخبر بودند و به دلیل همین روابط و مناسبات و اندیشه تحول خواهی به عنوان شخصیت های توسعه معرفی شده اند.

این شاخه از تاجران دینی اغلب در جایگاه تظلم خواهی از تجار، بازاریان و عموم اهالی قرار داشتند و به دلیل احترامی که در بین حکام داشتند از تاثیرگذاری قابل توجهی برای ساماندهی امور برخوردار بودند. آنها با چهره های شاخص سیاسی- دینی ایالت فارس همانند شاهزادگان قجری، حکام فارس، قوام الملک و علمای دینی برجسته همانند آیت الله سیدعبدالحسین لاری و خاندان فال اسیری روابط نزدیکی داشتند و اسنادی از مراودات آنها با طهران و تلاش برای دادخواهی از عموم اهالی و تجار و سامان بخشی به صفحات جنوبی کشور و جلوگیری از ناامنی و غارت و نقش آفرینی در انقلاب مشروطه به دست می آید.

این نشست علمی به معرفی جایگاه تاریخی این طبقه از رجال و خاندان اسلامی پرداخته است و مطالعه آنها درک بهتری از مناسبات سه گانۀ ارگ (دربار و حکام)، مسجد (علما و روحانیون) و بازار (تجار، پیشه وران و بازاریان) در ایالت فارس که یکی از کانون های اصلی تحولات کشور در دوره قاجار بود حاصل می کند.

مناسبات تجار و روحانیون با حکومت در فارس عهد قاجار

ایالت فارس یکی از مهم ترین ایالت های ایران در دروه قاجار است و بسیار بیشتر از استان فارس امروزی است. شیراز مرکز ایالت فارس بوده و بزرگترین شهر در منطقه جنوب ایران محسوب میشد. دفاتر اصلی فعالیت تجاری خاندان سید علی تاجر بیرمی نیز در شیراز دایر بوده و فعالیت آن ها در دوران ناصرالدین شاه بسیار گسترش پیدا کرد و دفاتر تجاری در شهرهای مهم ایالت فارس مانند شیراز، جهرم و حتی بندر لنگه در جنوب ایران نیز تاسیس کردند.

بررسی مآخذ گوناگون در دوره قاجاریه نشان میدهد که تجار و بازرگانان در دوره قاجاریه از اقشار بالادست و قابل احترام جامعه محسوب میشدند. محبوبیت آنها، دلایل گوناگونی داشت و تنها به دلیل قدرت اقتصادی آنها نبود. از دلایل دیگر محبوبیت تجار میتوان به، راستگو و درستکار بودن، زندگی ساده داشتن و پرهیز از تجملات، انجام كارهاي انسان دوستانه و عام المنفعه و اعتقاد به ارزشهاي مذهبي اشاره کرد. حاج سیدعلی تاجر بیرمی از جمله تاجران بود که به سبب تعدد سفرهایش به مکه، در مکاتبات خود با عناوینی مثل «خیرالحاج حاجی سیدعلی تاجر بیرمی» مخاطب قرار میگرفت. اعضای خاندان بیرمی حتی با انجام اقدامات انسان‌دوستانه و خیراندیشانه، محبوبیت زیادی در بین اقشار مختلف مردم به دست آوردند. این موضوع، باعث افزایش قدرت این خاندان در ایالت فارس شد.

معمولاً قاجاریه با تجار رابطه نزدیکی داشتند و حکومت تا قبل از تشکیل بانک در ایران، مجبور به در نظر گرفتن جایگاه و قدرت تجار بود. در واقع در بسیاری زمانها، حکام از تاجران پول قرض می گرفتند و این موضوع باعث شده بود تا حکومت به تجار ثروتمند نیازمند باشد. اما این موضوع یک طرفه نبود و تجار هم به سردمداران حکومت نیاز داشتند. یکی از مهمترین عواملی که تجار را به حکومت نیازمند میکرد، برقراری نظم و امنیت در شهرها و راه های مهم بازرگانی بود. ایالت فارس از مهمترین ایالت های ایران در امور تجاری و بازرگانی بود و یکی از مهمترین مسیرهای تجاری یعنی مسیر جنوب به شمال ایران از این منطقه عبور میکرد و برقراری نظم و امنیت در این مسیر برای تاجران بسیار مهم بود که در اسناد خاندان وکیل الرعایای بیرمی نیز منعکس شده است. بنابراین برقراری نظم و امنیت در راهها از سوی حکومت برای تجار و از جمله خاندان سید علی تاجر بیرمی مهم بود و آنها لزوماً می بایست با سردمداران حکومت ارتباط نزدیک می داشتند تا از این طریق امنیت مالی و جانی خود و سایر تجار و اهالی را تامین کنند.

اما مناسبات حسنه بین تاجران با حکومت همیشگی نبود و گاه به دلایلی بین آنها در دوره قاجاریه، روابط تیره می شد. یکی از مهمترین عواملی که باعث شد روابط بین تجار با حکومت خدشه وارد بشه، نفوذ تدریجی کشورهای غربی در ایران بود که این موضوع به خصوص در اواخر حکومت فتحلی شاه قاجار شدت گرفت. در نتیجه این موضوع، تجار ایرانی به تدریج پایگاه خود را در بازار داخلی ایران از دست دادند و در پایان سده نوزدهم میلادی، بازار داخلی ایران کاملاً زیر سلطه تجار روسی و انگلیسی قرار گرفت. حتی با تأسیس بانک شاهنشاهی در ایران، وابستگی حکومت به تجار کمتر شد و حکومت، وام های زیادی از بانک های خارجی گرفت. البته، عوامل دیگری هم در دور شدن بین حکومت و تجار نقش داشت که از جمله مهمترین آنها می توانیم به عدم موفقیت کامل حکومت در برقراری امنیت راهها، گرفتن عوارض راهداری زیاد از تجار و حتی مصادره شدن ثروت برخی تجار از سوی حکومت اشاره کنیم. حتی تجار برای اینکه از مصادره شدن ثروت خود توسط حکومت جلوگیری کنند، در اراضی مزروعی سرمایه گذاری کلانی میکردند. خاندان وکیل الرعایا به خصوص شخص حاج سیدعلی تاجر بیرمی نیز به همین منظور به خرید صدها هکتار املاک زراعی و باغات نخلستان و مرکبات در برخی مناطق مختلف ایالت فارس اقدام کردند.

از طرفی، مناسبات حسنه ای بین تجار با روحانیان در طول تاریخ وجود داشته است و این دو گروه در بسیاری از زمانها با یکدیگر روابط نزدیکی داشتند. یکی از مهمترین دلایل نزدیکی بین آنها، مساله مذهب بود. علاوه بر این، تجار، به روحانیانی که وابسته به حکومت نبودند، کمکهای مالی میکردند و حتی در پرداخت وجوهات شرعی به روحانیان در مقایسه با دیگر اقشار جامعه، بیشتر نقش داشتند. در مقابل روحانیان نیز که قدرت زیادی در جامعه مذهبی آن دوران داشتند، معمولا از بازرگانان در برابر تعدیات حکومت دفاع می کردند.

مجموعه این عوامل باعث شد در زمانهایی که بین تجار و روحانیان با حکومت اختلاف ایجاد می شد، این دو گروه با یکدیگر علیه حکومت متحد شوند. اتحاد آنها علیه حکومت، در قرارداد رژی یا تالبوت به اوج خود رسید. نقش خاندان سیدعلی تاجر بیرمی در جریان جنبش تنباکو و مبارزه علیه قرارداد رژی در فارس برجسته بود و آن ها یکی از تاجران مهم تنباکو در جنوب کشور محسوب می شدند. در دیگر جریانات سیاسی اجتماعی جنوب کشور نیز این خاندان دینی نقش داشتند. خاندان بیرمی در جریان انقلاب مشروطه نیز فعال بودند و به خصوص ارتباط نزدیک افراد این خاندان با آیت الله سیدعبدالحسین لاری، رهبر مذهبی انقلاب مشروطه در فارس، برجسته و تعیین کننده بود.

از طرفی، مناسبات این خاندان دینی با برخی از خاندان های قدرتمند و بانفوذ ایالت فارس، مانند خاندان قوام الملک نیز حسنه بود. خاندان قوام الملک از تاجران بسیار ثروتمند ایالت فارس بودند و به همین دلیل اسناد خانوادگی باقی مانده از خاندان بیرمی، بیانگر رابطه نزدیک بین این دو خاندان با یکدیگر است. بنابراین، خاندان بیرمی همزمان با بسیاری از گروه های قدرتمند در ایالت فارس مانند آیت الله لاری، خاندان قوام الملک و حکومت مناسبات نزدیکی داشتند. این موضوع بیانگر، درایت و دوراندیشی این خاندان در برخورد و برقراری ارتباط با این افراد و گروه های سیاسی اجتماعی دارد.

نگاهی به خاندان دینی حاج سید علی تاجر بیرمی

خاندان دینی – تجاری وکیل‌الرعایا در دوره قاجار به شاخهای از سادات موسوی مقیم در جنوب ایران برمی‌گردند که طی سالیان متوالی از زمان ناصری تا پس از مشروطه، حکم وکیل الرعایایی در ایالت فارس داشته‌اند.

این نسل از سادات خّیر، خدمات اجتماعی موثری داشتند و امور خیر آنها همانند احداث آب انبار جهت تأمین آب شرب عموم اهالی و کمک به سودآموزی و مساعده به طلاب در صحن شاهچراغ تا کمک فکری و مالی به جنبش های آزادی خواهی و ضد استبدادی همانند همیاری با آیت الله سید عبدالحسین لاری رهبر مشروطه خواهان جنوب کشور از جمله اقدامات و خدمات آنها است. اسناد باقیمانده از مذاکره و نامه نگاری جهت مبارزه با غارت و کشتار در لارستان کهن تا تأمین هزینه های نظامی برای مبارزه با اشرار در این صفحات از آنها چهره های موثر ساخته است.

مکاتبات و اسناد باقی‌مانده از سید علی تاجر بیرمی، پدرش (سید باقر وکیل) و فرزندانش (سید فرج الله وکیل الرعایا، سید سلیمان تاجر و سید محمد باقر وکیل الرعایا، سید اسماعیل تاجر و سید محمد) كه به سبب تجارت پیشگی در بیشتر نواحی خلیج فارس رفت و آمد داشتهاند، به ما در شناخت این خاندان دینی کمک می کند.

شیراز و لارستان مراکز عمدهی تجارت این خاندان است که طی چندین نسل در نواحی مرزی خلیج فارس و مرکز ایالت در شیراز به فعالیت اجتماعی، تجاری و سیاسی مشغول بودند. سید باقر وکیل الرعایا، حاج سید علی تاجر، سید فرج الله وکیل الرعایا، سید سلیمان تاجر و سیدمحمدباقر وکیل الرعایا از شاخص ترین چهره های این خاندان مذهبی و تجاری سادات هستند که چهره های برجسته آنها در ادامه مرور می شود.

معرفی کلیدی‌ترین چهره‌های تاریخی خاندان حاج سیدعلی تاجر بیرمی

۱- سید علی تاجر بیرمی

حاج سید علی تاجر بیرمی از تجار برجسته و عمده مالک فارس و مورد وثوق قاطبه تجار لارستان و شیراز بوده. سید علی معروف به «پسر وکیل و پدر وکیل»، فرزند سیدباقر وکیل است.

وی در ایالت های جنوبی و مرکزی کشور دارای مال التجاره عمده بوده است و بیش از دو هزار هکتار زمین زراعی در نقاط مختلف ایالت فارس در شیراز، لارستان، جهرم و بنادر در تملک داشته است وآثارش همانند برکه حاجی سید علی هنوز در لارستان پابرجاست.

سید علی چندین بار به مکه مکرمه و مدینه منوره مشرف شد و در مکاتبات «اشرف التجار» و «خیرالحاج» خطاب قرار گرفته و فرزندان حاج سید علی تاجر نیز ناظم‌التجار فارس بوده و مفتخر به وکیل الرعایایی فارس بوده اند.

قوام‌الملک در سندی در خصوص این شخصیت تاریخی عنوان کرده است: عالیجناب سیادت مآب حاجی سید علی از جمله سادات نجیب و معقول است و بستگی به اینجانب دارد. همچنین در سند دیوانی دیگری به تاریخ جمادي الاخر ۱۳۱۹هجری قمری ذکر شده است: عاليجناب سيادت نصاب حاجي سيد علي تاجر از قديم با اينجانب دوست و در حضور حضرت مستطاب شاهزاده روحي فداه بعالي معروفيت كامل دارد.

سند دیگری از معتمدالسلطنه، نایب الحکومه ایالت فارس در تاریخ جمادی الاخر ۱۳۱۹ هجری قمری خظاب به شوکت الممالک برجای مانده است که در آن عنوان کرده است: عالیجناب خیرالحاج حاج سید علی تاجر بیرمی برای سرکشی خانه و زراعت و اصلاح امور تجاری خود روانه آنجاست. نظر به بستگی و اختصاصی که باین جانب دارد مخصوصاُ این مرقومه را در سفارش مشارالیه می نویسم که در اصلاح کلیه امور زراعتی و تجارتی و معاملات و داد و ستدش در آنجا همراهی کامل به عمل آورید.

تجارت عمده تنباکو نیز که از جمله تولیدات کشاورزی در ایالت فارس بوده از جمله اقلام تجارت این خاندان تجاری سیاسی بوده است و در موزه اسنادی آنها، اسنادی از «اداره شاهنشاهي انحصار دخانيات ممالك محروسه ايران در شیراز» که عمده ترین مرکز کشت تنباکو در دوره قاجار بوده به چشم می‌خورد.

با افول امنیت به دلیل ناتوانی حکومت قاجاریه و حکام محلی لارستان، امور تجارتخانه حاج سید علی در لارستان به مخاطره می افتد. افول امنیت در دهه‌های اول تا سوم ۱۳۰۰ هجری قمری از نحوه تظلم خواهی مردم و تجار لارستان به وضوح در اسناد متعدد خاندان وکیل‌الرعایا منعکس شده است. برای نمونه در یک سند تاریخی، ۵۰ تن از تجار و زعائم لارستان که نقش عمده در صادرات و واردات کالا برای کشور داشته‌اند، با ارسال مراسله‌ای به شیراز از سید علی تاجر برای بازگشت امنیت تجاری به صفحات جنوبی فارس و برگشت تنخواه مسروقه استمداد می طلبند و حتی سخن از مهاجرت تجار از کشور را مطرح می‌کنند. حاج سید علی با توجه به نفوذی که در رأس قدرت سیاسی حکومت و ایالت داشته است، در آرام کردن بخشی از ناامنی های مناطق جنوبی کشور در مناطقی از جنوب کشور نقش موثری داشته و اسنادی از راهبری ایشان در سرکوب یاغیان و راهزنان جنوب ایالت فارس و بنادر و ايجاد ثبات نسبي در اين نواحي منتشر شده است.

سری نامه هایی از نماینده ایالتی به حاج سید علی تاجر بیرمی در خصوص ناامنی نیز برجای مانده است که نفش وی را در جلوگیری از غارت و ناامنی نشان می دهد: سلاله السادات ذوی الاحترام حاجی سید علی تاجر دام الطافه به لار آمده ام و کارگزاران معتمد السلطان بیگلربیگی منتظر آمدن وکیل الرعایا هستیم. انشاءالله میرویم چنانچه حکم مطاع اطاعت نمودند هو المقصود و هر گاه بنای سرکشی گذارند خود شما بصیرت این صفحه جات دارید که بدون توپ و سپاه کار از پیش نمی رود.

سید علی تاجر به همراه سایر تجار لارستان به تلاش برای ورود آیت الله سید عبدالحسین لاری به لارستان پرداختند و با حضور این عالم دینی مبارز در لارستان، فصل جدیدی از تحولات سیاسی اجتماعی سیاسی فارس و در نتیجه ارتباط تنگاتنگی بین تجار، علماء و مجاهدان شکل می‌گیرد. نامه‌های تاریخی آیت الله سید عبدالحسین لاری به خاندان سیادت‌مآب تاجر بیرمی و عباراتی همانند «نور چشمی معظم» و «مراتب زحمات و مجاهدات مجدانه در احیای بنی نوع و بنی اعمام و ارحام و اقوام سادات عظام خود شاکر و متشکر هستم» و «شکرالله مساعیکم الجمیله» گویای ارتباط نزدیک طبقات مختلف اجتماعی تجار، علما و مبارزان برای شکل دادن به فصل جدیدی از تحولات کشور است.

۲- سید باقر وکیل‌ بیرمی

سید باقر بيرمي ولد سید جعفر بیرمی لاری، از منتفذترین چهره‌های تاریخی ایالت فارس در بین حکام و دربار قاجار بود. سید فرج الله وکیل الرعایا، نوه‌ی ایشان و حاج سيد علي تاجر، پسر ایشان است و در برخی از اسناد سیاسی حاج سیدعلی بیرمی با این عنوان روبرو می‌شویم: «اقل الحاج علي ابن مرحوم سيد باقر بيرمي».

سید باقر وکیل‌الرعایا از سرمایه اجتماعی بسیار بالایی در بین علما، رعایا، سادات و حکام برخوردار بوده و به دلیل جایگاه اجتماعی والای خود از احترام زایدالوصفی در بین دربار نیز بهره‌مند بوده است به گونه‌ای که نصرت الدوله حاکم فارس، در رابطه با وی گفته است: «عاليجناب سيادت مآب آقا سيد باقر بيرمي از سادات صحيح النسب عالي درجات است و مرد صداقت شعاري است».

از سید باقر بیرمی، اسنادی در تراز ملی برجای مانده است که نمونه آن حکم حکومتی شاهزاده مسعود ميرزا ظل ‌السلطان (پسر ارشد ناصرالدین شاه)، حکم حکومتی حسام‌السلطنه (فرزند عباس میرزا نایب السلطنه)، و حکم حکومتی شاهزاده طهماسب میرزا (نوۀ فتحعلی‌شاه قاجار و ملقب به فقیه‌ القاجار) برای سید باقر وکیل‌الرعایای بیرمی است.

وی به دلیل جایگاه معنوی و اجتماعی مورد احترام خاصه حکام قرار داشت و به همین سبب در بزنگاه‌های مختلف به عنوان ملجاً مردمی به میانجی‌گری بین حکام و مردم می‌پرداخت. یکی از خصوصیات ایشان، سفرهای متعدد زیارتی به نجف اشرف و کربلای معلی است به گونه‌ای که سندی (در تاریخ هفتم جمادی الاول ۱۲۷۹ه.ق) در رابطه با سفر به عتبات عالیات در سن ۸۰ سالگی از ایشان برجای مانده است.

۳- سید فرج ‌الله وکیل‌الرعایای بیرمی

سید فرج‌الله بیر می یکی از چهره‌های موثر این خاندان دینی- تجاری در دوره قاجار است. وی فرزند حاج سید علی تاجر است و طبق اسناد تاریخی، مفتخر به «ناظم‌التجاری» و «وکیل‌الرعایایی» در ایالت فارس بوده است. وی در اسناد تاریخی به «سید فرج الله تاجر» و «سید فرج الله وکیل الرعایا» شهرت داشته و مکاتبات خود را با عبارت «اقل السادات فرج الله» امضاء می‌کرده است.

سید فرج الله وکیل‌الرعایا علاوه بر اینکه در سرای چراغعلی خان در دارالعلم شیراز، دارالتجاره فعالی داشته است، در زمینه سياسي نیز در تحولات تاریخی لارستان کهن چهره تاثیرگذاری بوده است و در اولین سال‌های انقلاب مشروطیت، حاکمیت و مباشری مناطقی از جنوب فارس را بر عهده داشته و به عنوان سنگری برای مشروطه‌خواهان عمل کرده است. نامه آیت‌الله لاری به وی که در آن از خدمات وی جهت احیای سنن دینی و مبارزاتی تشکر شده، نشان دهنده ارتباط عمیق و ریشه دار وی با مشروطه‌خواهان در لار، جهرم و شیراز است.

طبق اسناد تاریخی موجود در موزه اسناد وکیل الرعایای بیرمی، در سندی ایالتی به تاریخ جمادي الاول ۱۳۲۵ه.ق ذکر شده است: وجود يك شخص عاقل درستكار لازم بود كه در مقام صيانت و درصدد نظم و امنيت آنجا بوده و عموم رعيت را به حسن سلوك و رفتار خود اميدوار بدارد. نظر به مراتب اطميناني كه به جناب سلاله السادات سيد فرج الله وكيل الرعايا داريم، به موجب اين حكم دو محل (بيرم و شيخ عامر قدیم) را به عهده كفايت و مراقبت مشاراليه مفوض و واگذار نموديم.

سید فرج الله وکیل الرعایا از ویژگی های ممتاز اخلاقی برخوردار بود به طور نمونه در احکام ایالتی (۲۷ ذيقعده ۱۳۲۷ه.ق) ثبت شده است: عاليجناب سلاله السادات آقا سيدفرج الله بيرمي از اجله سادات و اخيار و احرار است، واقعاً آثار نجابت و سيادت از ناصيه حال ايشان هويدا است. در سند تاریخی دیگری، خبيرالدوله نایب الایاله فارس عنوان کرده است: جناب سلاله السادات آقا سيدفرج الله وكيل الرعايا به صفات مصلوبه آراسته و با اهالي به طور مبارك و مردم داري و بيغرضي رفتار نموده و عموماً‌ از حسن كفايت و فرط درايت او راضي و خرسند هستند.

سید فرج الله وکیل الرعایا میراث‌دار تلاش‌ها و خدمات گسترده‌ای در یکی از بحرانی‌ترین دوره‌های تاریخی است که به مثابه یک مصلح اجتماعی، سیاستمدار اخلاق‌مدار و تاجر زبردست خود را وقف امنیت اجتماعی و ایجاد ثبات در دوره ای پرآشوب کرد.

۴- سید سلیمان تاجر بیرمی

سید سلیمان تاجر بیرمی فرزند حاج سید علی تاجر بیرمی است که بیشتر امور تجاری و سرپرستی دفاتر تجاری و تنظیم قراردادها و گزارش های مالی بر عهده ایشان بوده است و از وی به عنوان سید سلیمان تاجر نام برده شده است و علاوه بر تجارت و کتابت به امور دفتر تجاری حاج سید علی در جهرم که یکی از مراکز اصلی کشت تنباکو بوده است نیز رسیدگی می کرده است.

امضای وی در بیشتر اسناد تاریخی با عناوین «اقل السادات سليمان» درج شده است و بر روی مهر وی نام پدرش حاج سیدعلی تاجر بیرمی درج شده است: «سلیمان ابن علی الموسوی».

۵- سید محمدباقر وکیل الرعایای بیرمی

با فوت سیدفرج الله وکیل الرعایا، فرزند دیگر سیدعلی تاجر بیرمی به نام سید محمد باقر، وکیل الرعایایی را عهده دار شد. قوام الملک در سندی که در سال ۱۳۳۵ هجری قمری به ثبت رسیده، درباره وی نوشته است: «عالیجناب آقا سید محمد باقر وکیل الرعایای بیرم و اخوان او اباعن جد بستگی و اختصاص به مرحمت اینجانب داشته و دارند. به موجب این مرقومه به شماها اعلان میگردد کما فی السابق مشارالیه و بستگان او را باین سمت برقرار دانسته و از حفظ احتراماتی که داشته چیزی کاسته نشود».

اوضاع نابسامان منطقه، ناامنی راه ها و گذرگاه ها و قحطی و اغتشاشات گسترده و تهدیدهايي که در آن روزهای آشوب و قحطی زده نسبت به این خاندان دینی – تجاری صورت گرفت کار را برای وی مشکل کرد. مجموع این مشکلات به همراه مرگ شخصت های کلیدی این خاندان، سبب شد تا کار تجارت و سرکشی خاندن بیرمی به املاک گسترده زراعی و تجاری دچار اخلال شود و ناامنی راه ها و آشوب به مال التجاره و امنیت اقتصادی این خانواده نیز سرایت کند به گونه ای که اسناد متعدد از دزدی، غارت و راهزنی در بین اسناد باقیمانده از این خاندان قدیمی فارس وجود دارد.

سید محمد باقر وکیل الرعایا چندین بار جهت تجارت اقدام به مسافرت به هندوستان، عراق و نواحی عربی حاشیه خلیج فارس نمود. در یکی از نامه نگاریهای شخصی وی به عمادالسلطان در تهران شرح برخی از مسافرت های خارجی و دغدغه ای که ایشان نسبت به سوادآموزی و تربیت نسل باسواد آینده داشته، به خوبی نمایانگر است:

«قربانت گردم فرزندی در مکتب می باشد قرآن و دو سه کتاب اطفالی فارسی خوانده است. قصد کردم برای تحصیل سواد با خود ببرم بمبئی. اگر میدانید طهران برای تحصیل سواد مفید است و نتیجه دارد تا به اتفاق خود بیاورم طهران، چونکه سفر به بمبئی رفته ام و خبریت دارم…».

این خاندان دینی همانند صدرالملک و سید عبدالحسین موسوی لاری جزو سادات موسوی هستند و به امام موسی کاظم (ع) برمی گردند و اجداد این سادات بیرمی نیز به امامزاده سید عفیف الدین شاه زندو (ع) برمی گردد که بیرم را به عنوان پایگاهی برای توسعه اسلام پذیری در جنوب کشور انتخاب کرد.

منابع:

– سید احمد عسکری و وحید کارگر جهرمی. «خاندان حاج سید علی تاجر بیرمی در ایالت فارس». تهران: مرکز اسناد و کتابخامه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۱.

– سعیدی سیرجانی، وقایع اتفاقیه (مجموعه گزارش‌های خفیه نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران)، نشر ذهن آویز، ۱۳۸۷٫

– جرج کرزن، «ایران و قضیه ایران»، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۸٫

– فرهاد زیویار، وحید کارگر جهرمی و سید احمد عسکری. «ماهیت مجلس عصر مشروطه در اندیشه سیاسی سیدعبدالحسین لاری». فصلنامه علمی- پژوهشی جستارهای سیاسی معاصر. شماره ۱۸، ۱۳۹۴.

– وحید کارگر جهرمی، «زندگی و اندیشه سیاسی آیت‌الله سید عبدالحسین لاری»، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸٫

– چکیده مقالات «همایش بین المللی فارس در جنگ جهانی اول»، مهر ۱۳۸۹٫

– فصلنامه اسناد بهارستان، «اسناد تجاری منتشر نشده حاج سید علی تاجر بیرمی در عهد قاجار»، شماره ۳ ۱۳۹۰٫

– محمدنصیر حسینی(فرصت‌الدوله)، آثار العجم، نشر فرهنگ سرا، ۱۳۶۲٫

– اسناد خانوادگی حاج سید علی تاجر بیرمی.